44. - 3 -
***Şoreşa Şêx Seîd di sala 1925 an da, ji bo daxwaza mafên gelé kurd, dest pê kir. Le ji kêmhaziriyê û ji ber hin sebebên din, ew şoreş serdest nebû.

***Di sala 1927 an da, gelek hêz, komele û welatparêzên kurd, Komela "Xwêbûn" saz kirin. Celadet jî, yek ji sazkerên wê komelê bû. Xwêbûnê xwe ji şoreşeke mezin ra amade dikir. Bi vî awayî, şoreşa Agrî, bi serokatiya Ihsan Nûrî paşa, disala 1930 da, dest pê kir. Tirkan ew şoreş jî, bihovîtî pelçiqandin. Kurdistan bi vî awayî, di nav pêne salan da, du caran hâte wêran kirin û şewitandin, bi sed hezaran Kurd hatine kuştin û ji welêt bidûrxistin, bi hezaran welatparêzên kurd welat bi cih hêştin û derbasî perçeyên Kurdistanê en din bûn.

Dr. Ehmed Nafiz û birayê xwe Nûredîn Zaza jî, hîngê ji wan kesên ku neçar bûbûn welêt berdin û derbasî Sûriyê bin bûn. Dr. Nûredîn Zaza li ser nîrên wê demê holê dinivîse: "Piştî ku, bi arîkariya Kurdên Şamê, Firensizan bext da me û rê ji me re vekir ku em li Sûriyê bimînin, emjîji Helebê çûn Şamê Gava em hatin Şamê, mevanên Elî Axa, li ba xwe ji me re cih peyda kirin û bi dilxweşiyeke mezin em hewandin . Heçî mêvanên derve, ji min û birayê min pêve,
ji van peyan pêk hatibûn: Mîr Celadet BedirXan, Qedrî, Ekrem û Mihemed Cemîl paşa û Hemzeyê Miksî. Ev hemî, bi Haco û zaroyên wî ve, endamên Civata Xwêbûnê bûn. Berî hatina me Sûriyê bi çend mehan, gava ihsan nûrî paşa li Agirî şerê Tirkan dikir, evan jî hilgirtibû ser xwe ku ji aliyê Sûriyê êrişî Tirkiyê bikin û bavêjine ser bajarên Mêrdîn,Mîdyat, Diyarbekir, Urfa û hin din. Le ji ber kêm haziriyê,nedikarîn karê xwe bibine serî û bi şûnde vegeriyabûn.
Firensizan jî, bo xatirê Tirkan, ew girtibûn, ji sînor bi dur xistibûn û ew anî bûn Şamê.
Herwekî armanca wan bi cî nehatibû û rê li ber tevgera wan a siyasî hatibû girtin, peyva van camêran, hîngê, ji her tiştî bêtir, li ser pirsên çandî û nemaze li ser xwendin û nivîsandina zimanê kurmancî bû.Her êvar gava mezela rûniştinê dihate dagirtin, bi kêfxweşiyeke mezin, min guhdariya dan û standin û temaşeya pevçûnawan dikir."
Celadet BedirXan, elfabeke kurdî, bi tîpên latînî, pêktanî û dil dikir ku bi van kovarekê derêxe. Ekrem Cemîlpaşa,Hemzeyê Miksî û hinekên din tê de pir kêmasî didîtin û bi hişkî le radibûn. Le herwekî rehmetî Celadet bi gelek zimana dizanî, pir li Ewripa mabû, bi ser de jî zor zîrek, bi hiş û huner bû, bala xwe dida rexne û gotinên xelkê û dixebitî ku şaşiyên xwe binase, elfabeya xwe li gora dengên zimên pêk bîne û li gor şîwe û zaravayên têvel rêz û dûzanên bingehîn derêxe. Ew ji zû da li vî tiştî hûr dibû, le li Şamê ev karê ha, bûbû mijûlahiya wî ya hergavî.

"Belê, Hawar zaroka wê rewşa dijwar bû, stêrka wê ezmanê reş û tarî bû.Hîngê gelek rewşenbîrên kurd xweş bîrbiri bûn ku, rizgarkirina welêt û milet bi hevgihan û xebata çend malmezin, şêx, axa û rewşenbîran naçe serî. Bê hişyar bûna gel, bê zanîn û xwenasîn, ev karê giring û pîroz, tu havilên hêja nade."

Tevî nîrên wê demê yen dijwar û tehil, tevî perîşanî û destengiyê, tevî ku çoyê Firensizan di ser serê Kurdan ra, her diçû û dihat, Hawar ji bo belavkirina hişyarî û zanînê di nav gelé kurd da, bê west xebitiye. Celadet pir ziman dizanibû, gelekî geriya bû, çanda gelek miletan baş nas dikir. Wî ew zanîna xwe bi temamî, tenê ji bo xizmeta ziman û çanda kurdî bi kar aniye. Ji roja ku hatiye Sûriyê û heta roja ku çûye rehma Xwedê, ji bo vê armanca bilind, xebateke bê west kiriye. Celadet çîrok, çîrçîrok, destan, methelok û stranên kurdî kom dikirin. Ew bi danîna bingehên rêzmana kurdî mijûl dibû.Wî nivîsar, folklor, qeydeyên elfabê û rêzmana kurdî werdigerandin firensizî.
Celadet nivîsarên rengareng ji zimanên biyanî werdigerandin kurmancî û nivîsarên ku dihatin ji Hawarê ra, rast dikirin û ji çapê ra amade dikirin. Ji navê xwe pê ve, Celadet bi çend navên din jî nivîsarên xwe belav dikirin: Herekol Azîzan, Xweyîyê Hawarê, Hawar, Stranvan, Stranvanê Hawarê, Bavé Cemşîd, Bavé Cemşîd û sînemxan.

Di herdu jimarên Hawarê yen pêşîn da, nivîsarên Celadet bê nav in. Di ber karê Hawarê ra, Celadet gelek kitêbên hêja jî nivîsîne. Hinek ji wan di nav kitêbên (Kitêbxana Hawarê) da hatine belavkirin. Eserên Celadet yen wekî din ev in:

***Doza Kurdî: Ev kitêb di sala 1930 da, bi firensizî hatiye belavkirin. Nivîskar navekekî nehînî(Dr. Bileç Şêrkoh) ji xwe ra daniye. Paşê ew kitêb bi erebî ser pirsên çandî û nemaze li ser xwendin û nivîsandina zimanê kurmancîbû. Herjî, bi navê 'El-Qediyye-1-Kurdiyye' ' li Qahîrê hatiye çapkirin. Dîroknivîsê kurd Dr. Kemal Mezher dibêje ku nivîskarê wê Celadet BedirXan bû.

***Doza Kurdî bi navê "Belavoka Komela Xwêbûn a pêncan" hatiye belavkirin. Çapa kitêbê ya erebî ji 113 rûpelan pêk hatiye.Dema rojhilatnasê firensî rog er lescot , di salên 1941 - 1944 an da li Şamê bû, ew û Celadet bi hev ra xebitîne ku rêzmana kurdî ya ku berê C. B. di Hawarê da belav kiri bû, firehtir bikin û di şiklê kitêbekê da bi firensizî bidin çapkirin. Le berî qedandina vê xebata hêja, R. L. vegeriye Firensa. Di sala 1970 da wî ew kitêba giranbiha daye çapê. Birê kitêbê yê dawî(syntax, hevoksazî,ristesazî) xebata R. Lescot ye.

***Celadet destnivîsa ferhengekî Kurdî-Firensî jî amade kiri bû, le hê ew neda bû çapê. Rewşen xanimê ew destnivîs, sala 1971-an, pêşkeşî "Ekadêmiya Kurdî" ya Bexdadê kiriye.