1. Zana û mûtasawif e. Wek Simavnalı Şeyh bedrettin tê nasîn. Hember zordarî û newekhevbûnê serî hildaye. Sala 1358 li simavnayê (Αμμόβουνο) hatiye dinê. Bav û kalên wî tev rayedarên dewletê bûne. Bixwe jî li çend bajarên mezin da perwerdehiyekî xurt dibîne û dewletê ra rayedariyê dike. Dema newekhevbûnê li nav civakê de dibîne li rojavaya Anatolya û Trakyayê da li nav gel da rêxistin pêk dînê û pêşiyê bi serdarîya du merivê wî (börklüceli mustafa û torlak kemal) serhildanek pêk tê, Osmanî bi zorê serhildanê serkut dikin, Herdû serdaran bi îşkence dikujin. paşê li cihekî din bi serdariya şeyh Bedrettin bixwe serhildanek pêk tê û ev jî serkut dibe. Şeyh bedrettin hildidin dadgehekî, ne şeyhulislam ne jî ulemayên Osmanî yek bi zanyarîya wî ya olî nikarin û ji ber wê jî bi hiqûqa orfî biryara îdamê didin û sala 1420 da tê dardakirin, mezelê wî paşê anîne Stenbolê (çemberlitaş/Fatih) . 450 sal beriya (bnr: karl marx) Bi ramanê newekhev bûna çînên civakî serî hember rêveberîyê hildaye.
felsefeya wî:
- Yên ku jiyan û cihanê bi cihana xwe ya piçûk ve girêbidin, nikarin me fêhm bikin.
- mirov ji hev re an jî li milkê neheq, ne rewa
Ewan ji bo merteb û meqamê pere yan jî xwarin û vexwarinê îbadet dikin, lê ew difikirin ku em ji Xwedê ra îbadet dikin. Hemî nimêj û dua tenê wesîleya başkirina exlaq û paqijkirina rûyê hundurîn in. Ji bo îbadeta rast şert û merc tune ne. Bi çi awayî tê kirin, ew li gorî daxwaza Xwedê ye. Bingeha îbadetê ew e ku armanc rast be. Dema ku ev bingeh di civatekê de neyê dîtin, îbadeta wan winda dibe. tenê hevdîtinên xerab dimînin. Ji yên ku li ser xerabiyê dicivin dûr bikevin.
- Kesên ku bi tiştên xerab re mijûl dibin ji rastiyê dûr ketine. dojeh ev e. Bêaqiltî ye ku meriv li cihek din li bihuşt û dojehê bigere. mirov heta radeyekê gihîştiye rastiyê ku bi tevger, fikir û ramanên xwe dikare xweşikî û başiyê bibîne.
- Beriya Îslamê mirovan ji pûtekî kevir re îbadet dikirin, lê îro ji pûtekî xeyalî re diperizin. belkî rojekê rastî xwe nîşan bidin û wek heqîqetê îbadet bikin.
- Mûtesawifê rast şêxên ku ne çavê mirovî ne dîtiye, ne guh nebihîstiye û ne jî dil pê hesiyaye nas dike. ew ji raya giştî re bi awayekî ku hişê wan têbigihê re dibêje. lê eslê xwe di hundurê xwe de vedişêre. Ger raya giştî vê yekê bizanibe dê xwe bikuje.
- Xwedê dinya afirandiye û daye mirovan. wiha; erd û hemû berhemên wê milkê hevpar ê mirovan e. Divê ez bikaribim wek ya xwe li mala we rûnim, divê hûn jî tiştên min wekî yên xwe bikar bînin. ji ber ku ev hemû ji bo me hemûyan e û ya me hemûyan e.
- Dîrok wan kesên ku ji bo siberojê têdikoşin û ji bo mirovahiyê têdikoşin, winda bikin jî ji bîr nake.
- mebest ji îbadetê; Meyla dilan ber bi hebûna herheyî û mezin û girtina wan e. Nexwe eger we hezar sal nimêj kiribe û rojî girtibe bi dilekî ku xema dinya ye, hûnê jê re tu xelat û xelat negirin.
- Berî mirina xwe bimirin dûrketina ji zewqên dinya û gemarî û şehwetên wê yên heywanî ye. kesê ku dikare bike, bê guman; bi heyîna rastîn re dike yek. û bi jiyana herheyî zindî dibe. Lê belê mirov dilê xwe ji vê yekê re nahêle, ji ber ku ew dev ji her cûre kêfên balkêş û xapînok û daxwazên cûrbecûr yên şewitandî bernadin.