47. Zimanzan, rewşenbir, siyasetmedar, zana û mîrê ku îroj ketiye 127 saliya xwe. Belê îroj rojbûna wî bû. 26. 04. 1893 an de li stenbolê ji dayik bibû û dê heya dinya xweş ava be di dilê kurda de her û her bijî. Heke îroj em li vir dikarin binivîsin û em dikarin bêjin em kurd in helbet bi saya vî camêrî ye. Bila her di nava ronkahiyê de be!

44. - 3 -
***Şoreşa Şêx Seîd di sala 1925 an da, ji bo daxwaza mafên gelé kurd, dest pê kir. Le ji kêmhaziriyê û ji ber hin sebebên din, ew şoreş serdest nebû.

***Di sala 1927 an da, gelek hêz, komele û welatparêzên kurd, Komela "Xwêbûn" saz kirin. Celadet jî, yek ji sazkerên wê komelê bû. Xwêbûnê xwe ji şoreşeke mezin ra amade dikir. Bi vî awayî, şoreşa Agrî, bi serokatiya Ihsan Nûrî paşa, disala 1930 da, dest pê kir. Tirkan ew şoreş jî, bihovîtî pelçiqandin. Kurdistan bi vî awayî, di nav pêne salan da, du caran hâte wêran kirin û şewitandin, bi sed hezaran Kurd hatine kuştin û ji welêt bidûrxistin, bi hezaran welatparêzên kurd welat bi cih hêştin û derbasî perçeyên Kurdistanê en din bûn.

Dr. Ehmed Nafiz û birayê xwe Nûredîn Zaza jî, hîngê ji wan kesên ku neçar bûbûn welêt berdin û derbasî Sûriyê bin bûn. Dr. Nûredîn Zaza li ser nîrên wê demê holê dinivîse: "Piştî ku, bi arîkariya Kurdên Şamê, Firensizan bext da me û rê ji me re vekir ku em li Sûriyê bimînin, emjîji Helebê çûn Şamê Gava em hatin Şamê, mevanên Elî Axa, li ba xwe ji me re cih peyda kirin û bi dilxweşiyeke mezin em hewandin . Heçî mêvanên derve, ji min û birayê min pêve,
ji van peyan pêk hatibûn: Mîr Celadet BedirXan, Qedrî, Ekrem û Mihemed Cemîl paşa û Hemzeyê Miksî. Ev hemî, bi Haco û zaroyên wî ve, endamên Civata Xwêbûnê bûn. Berî hatina me Sûriyê bi çend mehan, gava ihsan nûrî paşa li Agirî şerê Tirkan dikir, evan jî hilgirtibû ser xwe ku ji aliyê Sûriyê êrişî Tirkiyê bikin û bavêjine ser bajarên Mêrdîn,Mîdyat, Diyarbekir, Urfa û hin din. Le ji ber kêm haziriyê,nedikarîn karê xwe bibine serî û bi şûnde vegeriyabûn.
Firensizan jî, bo xatirê Tirkan, ew girtibûn, ji sînor bi dur xistibûn û ew anî bûn Şamê.
Herwekî armanca wan bi cî nehatibû û rê li ber tevgera wan a siyasî hatibû girtin, peyva van camêran, hîngê, ji her tiştî bêtir, li ser pirsên çandî û nemaze li ser xwendin û nivîsandina zimanê kurmancî bû.Her êvar gava mezela rûniştinê dihate dagirtin, bi kêfxweşiyeke mezin, min guhdariya dan û standin û temaşeya pevçûnawan dikir."
Celadet BedirXan, elfabeke kurdî, bi tîpên latînî, pêktanî û dil dikir ku bi van kovarekê derêxe. Ekrem Cemîlpaşa,Hemzeyê Miksî û hinekên din tê de pir kêmasî didîtin û bi hişkî le radibûn. Le herwekî rehmetî Celadet bi gelek zimana dizanî, pir li Ewripa mabû, bi ser de jî zor zîrek, bi hiş û huner bû, bala xwe dida rexne û gotinên xelkê û dixebitî ku şaşiyên xwe binase, elfabeya xwe li gora dengên zimên pêk bîne û li gor şîwe û zaravayên têvel rêz û dûzanên bingehîn derêxe. Ew ji zû da li vî tiştî hûr dibû, le li Şamê ev karê ha, bûbû mijûlahiya wî ya hergavî.

"Belê, Hawar zaroka wê rewşa dijwar bû, stêrka wê ezmanê reş û tarî bû.Hîngê gelek rewşenbîrên kurd xweş bîrbiri bûn ku, rizgarkirina welêt û milet bi hevgihan û xebata çend malmezin, şêx, axa û rewşenbîran naçe serî. Bê hişyar bûna gel, bê zanîn û xwenasîn, ev karê giring û pîroz, tu havilên hêja nade."

Tevî nîrên wê demê yen dijwar û tehil, tevî perîşanî û destengiyê, tevî ku çoyê Firensizan di ser serê Kurdan ra, her diçû û dihat, Hawar ji bo belavkirina hişyarî û zanînê di nav gelé kurd da, bê west xebitiye. Celadet pir ziman dizanibû, gelekî geriya bû, çanda gelek miletan baş nas dikir. Wî ew zanîna xwe bi temamî, tenê ji bo xizmeta ziman û çanda kurdî bi kar aniye. Ji roja ku hatiye Sûriyê û heta roja ku çûye rehma Xwedê, ji bo vê armanca bilind, xebateke bê west kiriye. Celadet çîrok, çîrçîrok, destan, methelok û stranên kurdî kom dikirin. Ew bi danîna bingehên rêzmana kurdî mijûl dibû.Wî nivîsar, folklor, qeydeyên elfabê û rêzmana kurdî werdigerandin firensizî.
Celadet nivîsarên rengareng ji zimanên biyanî werdigerandin kurmancî û nivîsarên ku dihatin ji Hawarê ra, rast dikirin û ji çapê ra amade dikirin. Ji navê xwe pê ve, Celadet bi çend navên din jî nivîsarên xwe belav dikirin: Herekol Azîzan, Xweyîyê Hawarê, Hawar, Stranvan, Stranvanê Hawarê, Bavé Cemşîd, Bavé Cemşîd û sînemxan.

Di herdu jimarên Hawarê yen pêşîn da, nivîsarên Celadet bê nav in. Di ber karê Hawarê ra, Celadet gelek kitêbên hêja jî nivîsîne. Hinek ji wan di nav kitêbên (Kitêbxana Hawarê) da hatine belavkirin. Eserên Celadet yen wekî din ev in:

***Doza Kurdî: Ev kitêb di sala 1930 da, bi firensizî hatiye belavkirin. Nivîskar navekekî nehînî(Dr. Bileç Şêrkoh) ji xwe ra daniye. Paşê ew kitêb bi erebî ser pirsên çandî û nemaze li ser xwendin û nivîsandina zimanê kurmancîbû. Herjî, bi navê 'El-Qediyye-1-Kurdiyye' ' li Qahîrê hatiye çapkirin. Dîroknivîsê kurd Dr. Kemal Mezher dibêje ku nivîskarê wê Celadet BedirXan bû.

***Doza Kurdî bi navê "Belavoka Komela Xwêbûn a pêncan" hatiye belavkirin. Çapa kitêbê ya erebî ji 113 rûpelan pêk hatiye.Dema rojhilatnasê firensî rog er lescot , di salên 1941 - 1944 an da li Şamê bû, ew û Celadet bi hev ra xebitîne ku rêzmana kurdî ya ku berê C. B. di Hawarê da belav kiri bû, firehtir bikin û di şiklê kitêbekê da bi firensizî bidin çapkirin. Le berî qedandina vê xebata hêja, R. L. vegeriye Firensa. Di sala 1970 da wî ew kitêba giranbiha daye çapê. Birê kitêbê yê dawî(syntax, hevoksazî,ristesazî) xebata R. Lescot ye.

***Celadet destnivîsa ferhengekî Kurdî-Firensî jî amade kiri bû, le hê ew neda bû çapê. Rewşen xanimê ew destnivîs, sala 1971-an, pêşkeşî "Ekadêmiya Kurdî" ya Bexdadê kiriye.

43. -2-
***Di sala 1919 an da berî ku peymana "Sevré" di navbera impratoriya osmanî û Hevalbendan da bê morkirin, Celadet û kamiran bedirxan, ekrem cemîl paşa û mêcerê inglîzî Nowel, ji bo naskirina daxwaz û dîtinên miletê kurd, çûne Kurdistanê.Vê serdana welêt, fikra danîna elfabeyeke latînî-kurdî xistiye serê Celadet BedirXan: "Di sala 1919 de, me da bû çiyayên Meletyê. Em keti bûn nav eşîra Reşiwan. mêcer nowel(ingilîzek jî digel me bû. Mêcer zarê nîvro dizanîbû, dixebitî ku hînî zarê bakur bibe, û jixwe re her tişt dinivîsandin. Min jî hin medhelok, stran û çîrok berhev dikirin.Carinan me li nivîsarên xwe çavên xwe digerandin, dixwendin û diedilandin. Min bala xwe dida Mêcer, bi bi lêvkirineke biyanî,le bê dijwarî destnivîsa xwe dixwend. Le belê ez, heta ku min (û, J)ji (o, J) û (î, S) ji (ê, tS) hwd. derdixistin, diketim ber hezar dijwarî. Ma çima?. . Ji ber ku mêcer bi herfên latînî, le min bi herfên erebî dinivîsandin.
Ser vê yekê, di cih de min qerara xwe da û ji xwe re bi herfên latînî elfabêyek lékanî. Êdin min bikariya destnivîsa xwe pişt hezar salî jî bê dijwarî û weke xwe bixwînim, ji ber ku her deng cihê li ser kaxezê dihat sekinandin. )"
Ji ber vê yekê, Celadet dest bi danîna elfabeyeke latînî-kurdî kiriye. Ji ber ku tîpên elfabeya latînî tenê 26 in, wî hin tîpên hevedudanî wek (ou, ch, ai. . . hwd.). bi kar anîne. Le paşê, Celadet ew tîpên hevedudanî bi tîpine serxwe ji elfabeya yûnanî û rûsî guhartine. Bi vî awayî, tîpên wê elfabê bûne 36.

***Sala 1922 an, dema Kemalîstan fermana kuştina gelek welatparêzên kurd deranî bûn, navê Emîn Alî BedirXan tevî hersê kurên wî: Sureya, Celadet û Kamuran jî, di wê fermanê da hebû. Lewra wan bi lez, Tirkiyê bi cih hiştin.Emîn Alî tevî Sureya çûn Misirê, Celadet û Kamiran jî çûn Elmanya. Li Elmanya jî, elfabeya kurdî ji bîra Celadet neçû bû: "Sala 1924 a de, li Elmanyayê min careke din çavê xwe li elfabeya xwe gerand, hûr le mêze kir û mideke xweş li serxebitîm. Min bala xwe dida û didît ku ev sê texlît herf qenc li hev ne dihatin, herfên yûnanî û rûsî yekrengîya elfabêyê xirab dikirin. Jû pê ve tê de du herf hebûn ku ji me re ne pêwist bûn. Ji lewra min elfabeya xweji nû ve senifand: Herfên zêde jê avêtin, hin herfên latînî bilindek li wan bar kirin
û di şûna herfên yûnanî û rûsî de êxistin. Bi vî awayî elfabêke bi sih û car herfan û yekreng hâte pê. "

***Celadet BedirXan, elfabeke kurdî, bi tîpên latînî, pêktanî û dil dikir ku bi van kovarekê derêxe. Ekrem Cemîlpaşa, Hemzeyê Miksî û hinekên din tê de pir kêmasî didîtin û bi hişkî le radibûn. Le herwekî rehmetî Celadet bi gelek zimana dizanî, pir li Ewripa mabû, bi ser de jî zor zîrek, bi hiş û huner bû, bala xwe dida rexne û gotinên xelkê û dixebitîku şaşiyên xwe binase, elfabeya xwe li gora dengên zimên pêk bîne û li gor şîwe û zaravayên têvel rêz û dûzanên bingehîn derêxe. Ew ji zû da li vî tiştî hûr dibû, le li Şamê ev karê ha, bûbû mijûlahiya wî ya hergavî.

Celadet lîsansa huqûqê qedand û di sala 1925 an da, vegeriya Misirê. Hîngê Suraya gelekî nexweş keti bû. Kamuran li Elmanya ma û doktora temam kir. Celedet pir li Misirê nema, ew hat cem apê xwe Xelîl Ramî yê ku hîngê li Libnanê bû.

40. - 1 -

nevîyê mîr bedirxan paşa û kurêemîn alî bedirxan bû. BedirXan paşa bi xwe, ji malbata Ezîzan bû.Piştî hilweşîna dewleta Zengî, hikimdariya cizîra botan kete destê Ezîzan. BedirXan paşa di 18 saliya xwe da (sala 1821) bû mîrê Cizîra Botan. Di sala 1842-an da wî piraniya Kurdistanê ji zordariya karbidestên osmanî rizgar kiri bû. Di sala 1848 an da, leşkerê osmanî zora hêzên BedirXan paşa birin. Bi vî awayî Tirkan emareta kurdî ya dawîn, emareta Botan jî hilweşandin.

Gelek kurên BedirXan paşa di warê rewşenbîrî û welatparêziyê da, xebateke giring kirine.
Ev in çend nimûne:

***Serhildana Kurên BedirXan paşa Osman û Husên Kenan (1879) û di pê
ra, Serhildana Medhet û Emîn Alî BedirXan di sala 1889-an da.

***Derxistina rojnama kurdî ya pêşîn: Di 22 yê Nîsana 1898 an da, mîthat bedirxan rojnameya kurdî ya pêşîn "Kurdistan" bi kurdî û tirkî, li Qahîrê derxist. Sala 1900, birayê mîthat ,Evdirehman, Kurdistan li Cinêv û Folkston derxist. Sureya BedirXan jî, ew li Stenbolê
(piştî îlankirina meşrûtiyetê) û di pê ra, li Qahîrê di zemanê Şerê Cîhanê yê Yekemîn da.

***Komelên welatparêzî: Emîn Alî BedirXan yek ji sazkerên ' Komela Hevkarî û Pêşketina Kurdistan"19.9.1908, "Komela Pêşketina Kurdistan", 1918 û "Komela Vêkxistina Civakî'bû. Gelek BedirXaniyên din jî endamên wan komelan bûn. Celadet BedirXan bi xwe jî endamê vê komela dawî bû.Gelek çavkaniyên ku behsa BedirXaniyan dikin, didin xuyakirin ku, Celadet li Stenbolê,
di (26.4. 1893) da hatiye dinê.
Karbidestên osmanî rê nedidan BedirXaniyan ku biçine Kurdistanê. Lewra Emîn Alî, mamoste, mitrib,çîrokbêj ... hwd. ji Cezîra Botan tanîn Stenbolê, daku danûstandina wan digel welêt, ziman û adetên kurdî her geş bimîne. Rast e, Celadet, ne li Kurdistanê mezin bûye, le ew di heyameke kurdistanî da xwedî bûye.

***Emîn Alî beg Hakimê ceza bû. Ew her heyameke li bajarekî ji bajarên dewleta osmanî yen wek Ekka, Nablus, Salonîk û Edirne, dima. Lewra Celadet jî li dibistanên gelek welatan xwendiye. Ji dibistanê pê ve, bavé wî mamosteyên xisûsî yen zimanên yûnanî
farisî, firensî û rûsî, je ra tanîn malê. Zimanên erebî û tirkî wî di dibistanan da, hîn kirine.

***Celadet Di Şerê Cîhanê yê Yekemîn da, her du bira, Celadet û Kamiran, bûne serbaz
(zabit). Celadet digel ordiya osmanî ya Qefqasê û Kamiran digel a Belqanê,çûne şer.